Tình trạng gà bị hen khẹc (gà khò khè) là một trong những vấn đề sức khỏe phổ biến và dai dẳng nhất trong chăn nuôi gia cầm. Bệnh này, thường được gọi là Bệnh Hô hấp Mãn tính (CRD), không chỉ làm suy giảm thể trạng gà mà còn gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng do giảm năng suất thịt, trứng và tăng chi phí điều trị. Để kiểm soát và loại trừ dứt điểm bệnh hen khẹc, người chăn nuôi cần có kiến thức sâu rộng và kỹ năng chuyên biệt về nguyên nhân, chẩn đoán, và phác đồ điều trị hiện đại.
Trong bài viết chuyên sâu này, chúng tôi sẽ cập nhật và phân tích chi tiết về bệnh sức khỏe gia cầm gà bị đau mắt, mờ mắt, đồng thời hướng dẫn bà con những lưu ý quan trọng, các biện pháp xử lý bằng kháng sinh đặc hiệu và giải pháp phòng ngừa sinh học bền vững nhất hiện nay.
Bệnh hô hấp mãn tính (CRD) ở gà là gì?
Bệnh hen khẹc ở gà, hay Chronic Respiratory Disease (CRD), là một bệnh truyền nhiễm mãn tính chủ yếu ảnh hưởng đến hệ thống hô hấp của gia cầm. Bệnh do vi khuẩn gây ra, có tốc độ lây lan nhanh chóng trong đàn và thường kéo dài dai dẳng nếu không được điều trị đúng cách.
Theo như những người quan tâm đá gà trực tiếp được biết, CRD hiếm khi xuất hiện một mình, mà thường kết hợp với các bệnh khác như E.coli, Viêm phế quản truyền nhiễm (IB) hay Newcastle (ND), tạo thành Phức hợp Bệnh Hô hấp Mãn tính (CCRD – Complicated CRD). Sự phức hợp này làm cho bệnh trở nên nghiêm trọng hơn, tăng tỷ lệ chết và khó điều trị hơn nhiều.
Tác nhân gây bệnh CRD chủ yếu là vi khuẩn Mycoplasma gallisepticum (MG). Đây là một loại vi khuẩn đặc biệt với những đặc điểm sinh học quan trọng mà người chăn nuôi cần lưu ý khi chọn kháng sinh:
- Không có vách tế bào: MG không có thành tế bào vững chắc, vì vậy chúng hoàn toàn không nhạy cảm với các loại kháng sinh có cơ chế tác động lên vách tế bào như Penicillin hoặc Ampicillin.
- Dạng sống nội bào: MG có khả năng sống ký sinh bên trong tế bào niêm mạc cơ thể gà. Đặc tính này giúp chúng tồn tại lâu hơn trong vật chủ và dễ dàng lây truyền dọc.
- Khả năng tồn tại: Vi khuẩn có thể sống sót từ 1 đến 3 ngày trong môi trường bên ngoài chuồng trại. Tuy nhiên, chúng có thể tồn tại tới 18 ngày trong lòng đỏ trứng gà con mới nở, đây là nguồn lây bệnh quan trọng từ gà giống.
Hầu hết các chất khử trùng có phổ rộng và tính sát khuẩn mạnh (như Iod, Formol, hoặc Quaternary Ammonium Compounds) đều có khả năng tiêu diệt MG hiệu quả khi được sử dụng để vệ sinh chuồng trại định kỳ.
Nguồn lây bệnh, đường truyền và đối tượng nhiễm bệnh
Bệnh CRD có thể xảy ra ở tất cả các loại gia cầm và mọi lứa tuổi, từ gà con đến gà đẻ, gà giống. Tuy nhiên, bệnh thường bùng phát mạnh mẽ nhất ở gà thịt từ 4-8 tuần tuổi và ở gà hậu bị hoặc gà đẻ gần đạt đỉnh sản lượng.
Các con đường lây nhiễm chính
Nguồn lây bệnh chủ yếu là gà đang mắc bệnh hoặc gà đã khỏi bệnh nhưng vẫn mang mầm bệnh (gà mang trùng). Sự lây nhiễm diễn ra theo hai chiều:
- Lây truyền dọc (Vertical Transmission): Đây là con đường lây nhiễm quan trọng nhất và khó kiểm soát nhất. Vi khuẩn MG lây truyền từ gà bố mẹ mang trùng sang trứng (qua buồng trứng và ống dẫn trứng), sau đó truyền sang phôi và gà con mới nở. Tỷ lệ truyền qua trứng có thể dao động rộng từ 10% đến 60%.
- Lây truyền ngang (Horizontal Transmission):
- Trực tiếp: Gà bệnh ho, khẹc, thải vi khuẩn qua các dịch tiết hô hấp vào không khí, lây sang gà khỏe mạnh.
- Gián tiếp: Qua các vật trung gian như dụng cụ chăn nuôi, máng ăn, máng uống, thức ăn, nước uống bị nhiễm mầm bệnh. Các tác nhân khác như chuột, chim hoang dã, hoặc người vận chuyển cũng có thể mang mầm bệnh vào trại.
- Lây nhiễm qua giao phối: Gà trống nhiễm bệnh có thể truyền vi khuẩn MG cho gà mái qua đường sinh dục, sau đó vi khuẩn xâm nhập buồng trứng và lây nhiễm cho trứng.
Trong một đàn gà, sự lây lan ban đầu của MG thường chậm, nhưng tốc độ lây nhiễm sẽ tăng đột biến khi có sự xuất hiện của các yếu tố kích hoạt (stress, thay đổi thời tiết, tiêm vaccine, hoặc nhiễm trùng kế phát).
Tiến triển và hậu quả của bệnh
Vi khuẩn MG xâm nhập qua đường hô hấp, sau đó di chuyển đến khí quản và các túi khí. Tại đây, chúng sinh sản và gây viêm. Qua các túi khí, vi khuẩn có thể lan đến màng bao tim, màng bao gan, và cơ quan sinh dục, dẫn đến:
- Giảm sức đề kháng: Gà trở nên yếu ớt, dễ mắc các bệnh kế phát (E.coli, Coryza).
- Giảm sản lượng: Gây viêm buồng trứng, làm giảm đáng kể tỷ lệ đẻ trứng và tỷ lệ ấp nở ở gà giống.
- Thiệt hại kinh tế: Tuy tỷ lệ chết đơn thuần không quá cao, nhưng bệnh làm giảm nghiêm trọng tốc độ tăng trọng ở gà thịt, tăng tỷ lệ tiêu tốn thức ăn và làm giảm giá trị thương phẩm (thân thịt gầy yếu, ngực hình lưỡi liềm).
Thời gian ủ bệnh thường kéo dài từ 4 ngày đến 3 tuần, tùy thuộc vào chủng MG, điều kiện môi trường và khả năng kháng bệnh của từng con gà.
Chẩn đoán bệnh qua dấu hiệu lâm sàng và bệnh tích
Việc chẩn đoán chính xác bệnh hen khẹc đòi hỏi sự kết hợp giữa quan sát dấu hiệu lâm sàng bên ngoài và mổ khám bệnh tích bên trong. Cụ thể được những người theo dõi đá gà trực tiếp cựa dao tổng hợp:
Dấu hiệu lâm sàng ở gà
Các triệu chứng bên ngoài thường tương đối chung chung, dễ nhầm lẫn với các bệnh hô hấp khác, bao gồm:
- Triệu chứng hô hấp:
- Ho, khẹc, khò khè: Âm thanh rõ nhất khi gà hoạt động hoặc vào buổi sáng sớm/tối. Gà thường lắc đầu để tống dịch nhầy ra ngoài.
- Khó thở: Gà bị bệnh thường há mồm thở, thở gấp gáp, nhịp thở nhanh, đôi khi phát ra tiếng rít.
- Triệu chứng ở mắt và mũi:
- Chảy nước mắt: Ban đầu chỉ là nước mắt trong suốt, sau đó chuyển sang dịch nhầy đục. Ở giai đoạn nặng, mí mắt sưng, có bã đậu, có thể dẫn đến mù lòa.
- Chảy nước mũi: Dịch mũi lỏng, sau đặc lại, làm khô lỗ mũi.
- Triệu chứng tổng quát:
- Gà ủ rũ, mệt mỏi, kém ăn, giảm uống nước, giảm hoạt động.
- Gà đẻ giảm sản lượng trứng rõ rệt, trứng bị dị hình hoặc vỏ mỏng.
- Thân thịt gầy, yếu, với bộ ngực hình lưỡi liềm cao (do suy dinh dưỡng và khó thở).
Tổn thương giải phẫu (Bệnh tích tử thi)
Khi mổ khám gà chết hoặc gà bệnh nặng, có thể quan sát thấy các tổn thương sau:
- Túi khí (Air Sacs): Viêm túi khí là bệnh tích điển hình nhất. Túi khí bị dày lên, đục màu và chứa dịch nhầy hoặc bã đậu (fibrin) màu vàng.
- Khí quản và Phế quản: Niêm mạc khí quản sưng, xuất hiện chất nhầy đặc.
- Viêm màng bao tim: Lớp bã đậu màu vàng bao phủ bên ngoài tim.
- Viêm màng bao gan (Perihepatitis): Lớp bã đậu màu vàng bao phủ bề mặt gan (thường gặp khi có nhiễm E.coli kế phát).
- Gan: Có thể sưng to và chuyển màu xanh.
Phương pháp điều trị hen khẹc ở gà hiện đại
Do tác nhân gây bệnh là Mycoplasma không có vách tế bào, việc lựa chọn kháng sinh phải ưu tiên các nhóm có khả năng thấm vào tế bào và ức chế tổng hợp protein, bao gồm Macrolides và Tetracyclines. Phác đồ điều trị cần kéo dài ít nhất 5-7 ngày và phải kết hợp với các biện pháp hỗ trợ.
Lựa chọn kháng sinh đặc hiệu
Bà con nên tham khảo ý kiến của bác sĩ thú y để chọn loại kháng sinh phù hợp nhất, tránh tình trạng kháng thuốc. Các nhóm kháng sinh được khuyến nghị:
- Nhóm Tetracyclines (Ưu tiên):
- Doxycycline: Là một trong những kháng sinh hiệu quả nhất chống lại Mycoplasma. Thường được sử dụng phối hợp.
- Chlortetracycline: Hiệu quả tốt, thường dùng cho gà thịt.
- Nhóm Macrolides (Ưu tiên):
- Tylosin: Kháng sinh chuyên trị Mycoplasma. Nên dùng kết hợp với Doxycycline để đạt hiệu quả tối ưu (Doxycycline + Tylosin).
- Tilmicosin: Có hiệu lực mạnh hơn Tylosin, tuy nhiên cần cẩn trọng về liều lượng đối với một số loại gà.
- Phối hợp kháng sinh cho gà đẻ:
- Lincomycin kết hợp với Spectinomycin: Đây là công thức kháng sinh được ưu tiên hàng đầu cho gà mái đang đẻ trứng do ít gây ảnh hưởng đến năng suất và chất lượng trứng.
- Điều trị kế phát: Trong trường hợp có nhiễm khuẩn thứ cấp (như E.coli), cần bổ sung kháng sinh có phổ rộng như Florfenicol, Amoxicillin (kết hợp với Acid Clavulanic), hoặc Enrofloxacin.
Cách dùng thuốc: Tùy thuộc vào tình trạng bệnh và lứa tuổi, thuốc có thể được dùng qua đường uống (pha nước, trộn thức ăn) hoặc tiêm bắp (đối với gà bệnh nặng để đảm bảo liều lượng).
Các biện pháp chăm sóc và hỗ trợ trong điều trị
Chăm sóc hỗ trợ đóng vai trò quyết định trong việc rút ngắn thời gian điều trị và giúp gà hồi phục hoàn toàn:
- Tăng cường Vitamin và Điện giải: Bổ sung liên tục Vitamin (nhóm A, D, E, B Complex) và Điện giải (Glucose, Vitamin C) vào nước uống để bù nước, tăng cường sức đề kháng và giảm căng thẳng cho gà.
- Tách và cách ly: Tách ngay những con gà có dấu hiệu bệnh nặng sang khu vực riêng để tiện chăm sóc và tránh lây lan trong đàn.
- Vệ sinh hô hấp: Sử dụng các loại thuốc long đờm, tiêu viêm (Bromhexine) hoặc tinh dầu tỏi, gừng pha nước để giúp gà dễ thở và tống chất nhầy ra ngoài.
- Kiểm soát stress: Đảm bảo mật độ nuôi hợp lý, tránh các tác nhân gây stress như tiếng ồn, nhiệt độ quá cao hoặc quá lạnh. Nếu là gà đẻ, có thể tạm thời giảm cường độ ánh sáng để giảm căng thẳng cho gà.
Điều trị ký sinh trùng và đường ruột
Bệnh CRD làm suy yếu hệ miễn dịch, tạo điều kiện cho các bệnh ký sinh trùng và đường ruột phát triển. Do đó, việc tẩy giun sán cho toàn đàn, đặc biệt là gà đang bệnh, là cần thiết. Đồng thời, bổ sung men vi sinh (Probiotics) sau khi dùng kháng sinh để khôi phục hệ vi khuẩn đường ruột khỏe mạnh.
Biện pháp phòng chống bệnh hen khẹc ở gà bền vững
Phòng bệnh luôn là giải pháp tối ưu và kinh tế nhất. Với đặc tính lây truyền dọc của Mycoplasma, các biện pháp phòng ngừa cần được thực hiện một cách đồng bộ và nghiêm ngặt.
Quản lý vệ sinh và môi trường chặt chẽ
- Đảm bảo môi trường khô ráo: Chuồng trại phải luôn được giữ khô ráo, thoáng mát. Thay chất độn chuồng thường xuyên, đặc biệt là vào mùa mưa hoặc những khu vực có độ ẩm cao.
- Ánh sáng tự nhiên và Tắm nắng: Thiết kế chuồng nuôi có đủ ánh sáng, đặc biệt là ánh nắng mặt trời buổi sáng. Ánh nắng có tác dụng sát khuẩn tự nhiên, tiêu diệt vi khuẩn và nấm mốc. Nếu nuôi nhốt, nên lùa gà ra nơi có ánh sáng để tắm nắng hàng ngày.
- Vệ sinh dụng cụ: Máng ăn, máng uống phải được rửa sạch, khử trùng hàng ngày. Tránh để thức ăn, nước uống bị nấm mốc, nhiễm bẩn.
- Sát trùng định kỳ: Sử dụng thuốc sát trùng (Iodine, Chlorine) phun xịt toàn bộ chuồng trại và khu vực xung quanh theo lịch định kỳ (2-3 lần/tuần), đặc biệt là sau khi có đợt dịch hoặc khi thời tiết thay đổi.
Biện pháp phòng ngừa sinh học và quản lý giống
- Tiêm phòng vaccine: Hiện nay đã có các loại vaccine phòng bệnh Mycoplasma gallisepticum (MG), tuy nhiên việc tiêm phòng cần được cân nhắc kỹ lưỡng và chỉ thực hiện theo hướng dẫn của cơ quan thú y địa phương.
- Quản lý giống: Chỉ nhập gà giống từ các cơ sở đã được kiểm dịch và chứng nhận sạch bệnh MG (MG-free). Đây là yếu tố then chốt để cắt đứt đường lây truyền dọc.
- Sử dụng liệu pháp tự nhiên: Bổ sung các chất tăng cường miễn dịch tự nhiên vào khẩu phần ăn và nước uống (như tỏi, gừng, giấm táo, thảo dược) để nâng cao sức đề kháng chung cho đàn gà, giúp chúng chống chọi tốt hơn với mầm bệnh.
- Kiểm soát stress: Đảm bảo dinh dưỡng đầy đủ, tránh thiếu hụt Vitamin và khoáng chất, đặc biệt trong giai đoạn chuyển chuồng hoặc tiêm phòng.
Việc khắc phục tình trạng gà bị hen khẹc là một cuộc chiến dài hơi đòi hỏi sự kiên trì và kiến thức khoa học. Bằng cách áp dụng đúng phác đồ điều trị đặc hiệu và duy trì các biện pháp phòng ngừa sinh học bền vững, bà con sẽ làm chủ được sức khỏe đàn gà, giảm thiểu thiệt hại kinh tế và hướng tới một nền chăn nuôi hiệu quả hơn.
